Дотоодын зах зээлд ам долларын ханш юунаас болж савлаад байна вэ?

Энэ асуудал сүүлийн үед хамгийн их хөндөгдөж байгаа, Монголбанкнаас ч хэвлэлийн бага хурал хийж хариулт өгөөд авсан нь нээрээ асуудал юунд байна гэсэн анхаарал, сонирхлыг татлаа. Гадна зах зээл дээр өрийн хямрал үргэлжилж, хөрөнгө оруулагчдын итгэл буурч байгаа нь ам долларын ханш бусад валютын эсрэг чангарахад хүргэж байна. Манай улсын хувьд оны эхэнд ам долларын төгрөгийн эсрэг ханш 1245 төгрөг байсан бол 1-р улиралд 1190 төгрөг болж суларч яваад сүүлийн байдлаар 1320 төгрөг хүртлээ нийт оны эхнээс 6 хувь чангараад байна.

Эдийн засгийн суурь онолоор бол зах зээл дээрхи бүхий л үнэ ханш эрэлт, нийлүүлэлтийн тэнцэл дээр тогтдог. Тэгвэл ам долларын ханш төгрөгийн эсрэг чангарч байгаа нь дараахи үндсэн 2 таамаглал дэвшүүлэхэд хүргэж байна. Үүнд:

1.      Ам долларын нийлүүлэлтийн хомсдол,  дараахи нөхцөлөөс хомсдол үүссэн байх магадлалтай.

-          Өрийн хямралтай холбоотой холбоотой гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт буурсан, экспортын гол бараануудын дэлхийн зах зээл дээрхи ханш буурч экспортын орлого буурсан

2.      Ам долларын эрэлт нэмэгдсэн

-          Импортын шууд хамааралтай орнуудад барааны үнэ өссөн, инфляци импортолж эхэлсэн

-          Эдийн засаг тогтвогүй байгаа, төгрөгийн худалдан авах чадвар буурна гэсэн хүлээлттэй холбоотойгоор дотоодын зах зээл дээр төгрөгийн хадгаламжаас ам долларын хадгаламж руу хөрвүүлэлт хийгдэж байгаа

Дээрхи асуултуудын хариуг төлбөрийн тэнцэл гэж нэрлэгддэг тэгшитгэлээс хялбархан хэдэн арифметик тооцоо хийх замаар ерөнхий харж болно. Төлбөрийн тэнцэл гэдэг маань тухайн улсын гадаад улсуудтай хийж буй эдийн засгийн харилцааг бүртгэж, хэр өглөг, авлагатай явааг харуулдаг эдийн засгийн ойлголт. Төлбөрийн тэнцэл нь дараахи үндсэн 2 хэсгээс бүрддэг.

    Төлбөрийн тэнцэл = Урсгал тэнцэл + Хөрөнгийн тэнцэл = 220,1 сая ам доллар

Урсгал тэнцэл нь өмчлөгддөггүй валютын мөнгөн урсгал хөдөлгөөнийг хэмждэг бол хөрөнгийн тэнцэл нь гадны улсуудын монгол дахь өмч болон монгол улсын гадаад дахь хөрөнгө оруулалтын зөрүүг харуулдаг. Энэ оны хагас жилийн байдлаар бол Монгол улсын төлбөрийн тэнцэл эерэг 220,1 сая ам долларын ашигтай гарсан байна. Өөрөөр хэлбэл нийт 220 сая ам доллар манай эдийн засагт цэврээр орж ирсэн гэсэн үг. Оны эцэст хүлээгдэж буй хөрөнгийн тэнцлийн өсөлтийг оруулбал Үндэсний хөгжил шинэтгэлийн хорооны тооцоогоор оны эцэст энэ тоо 500 сая ам доллароос буурахгүй гарна гэсэн хүлээлт байна.

Төлбөрийн балансын урсгал тэнцлийн хувьд нийт 925 сая ам долларын алдагдалтай гарсан байна. Урсгал тэнцлийг задалж харвал дараахи бүтэцтэй байна. Үүнд:

Урсгал тэнцэл = Цэвэр экспорт + Үйлчилгээний тэнцэл + Цэвэр орлогын тэнцэл + Цэвэр шилжүүлэг

Урсгал тэнцэл = (-324) + (-513)+(-208,6)+(121)= (-925,4 сая ам доллар)

Өөрөөр хэлбэл цэвэр шилжүүлэг буюу гадаад ажиллаж амьдарч буй монголчуудын мөнгөн шилжүүлгээс бусад бүтэц дээр Монгол улс алдагдалтай арилжаа хийсэн байна. Цэвэр экспорт ч яахав миний мэдэх болсноос хойш алдагдалтай гардаг харин цэвэр орлогын тэнцэл, үйлчилгээний тэнцэл алдагдалтай гарсан нь сонин байна. Цэвэр орлогын тэнцлийн хувьд гадны хөрөнгө оруулагчид ноогдол ашиг хэлбэрээр ашгаа гаргасан гэсэн үг. Харин үйлчилгээний тэнцлийн хувьд импорт өнгөрсөн оноос 4 дахин нэмэгдсэнтэй холбоотой гэсэн тайлбарыг ҮХШХ хийсэн байна. Зоосны нөгөө тал болох хөрөнгийн тэнцэл нь доорхи бүтэцтэй болно.

           Хөрөнгийн тэнцэл = Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт + Зээл, тусламж

Энэ оны хагас жилийн байдлаар хөрөнгийн тэнцэл эерэг 1430,5 сая ам доллар гарсан нь нийт төлбөрийн тэнцлийг эерэг ашигтай гарахад нөлөөлжээ. Хөрөнгийн тэнцлийн 98 хувийг гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт болох 1408,8 сая ам доллар эзэлсэн бол үлдсэн хэсэг нь зээл тусламжийн орлого бүрдүүлсэн байна.

Дээрхи тооноос нэгтгэж харвал хөрөнгийн орох урсгалтай холбоотойгоор буюу хөрөнгө оруулагчдын айдас болон бусад хүчин зүйлээс хамаарч гадны шууд хөрөнгө оруулалт буурч энэ нь дотоодын зах зээл дээр ам долларын ханшийг чангаруулжээ гэж хэлэх үндэсгүй байна. Гэхдээ энэ оны сүүлийн хагаст Европын өрийн хямрал даамжирч байгаа нь манай улсад хийгдэх хүлээгдэж буй гадны шууд хөрөнгө оруулалтанд нөлөөлөхгүй гэж шууд хэлэх боломж бас байхгүй.

Харин асуудал төлбөрийн урсгал тэнцэл дээр байна. Нийт 925 сая ам доллар эхний хагас жилийн байдлаар Монгол улсаас гарчээ. Энэ нь 1-рт Монгол улсын импортын хэмжээ 4 дахин нэмэгдсэн, 2-рт манай худалдааны 70 хувийг хангадаг БНХАУ-д инфляцийн түвшин хагас жилийн байдлаар 6,4 хувьд хүрч Хятадын ардын банкны зорилтот түвшин болох 3,2 хувиас хэтрээд байгаа нь гол нөлөө үзүүлсэн нь гарцаагүй. Өөрөөр хэлбэл бид нар импортын барааны үнэд өмнөхөөс илүү их хатуу валют төлж байна гэсэн үг.

Монголбанкны тайлбараар бол энэ нь түр зуурын улирлын шинж чанартай худалдааны идэвхижилттэй холбоотой гэж үзэж байна. Үүнийг хялбарханаар өмнөх жилүүдэд жилийн эхний хагас ба сүүлийн хагаст ам долларын ханш төгрөгийн эсрэг хэрхэн өөрчлөгдөж байснаас харж болно.

Ам долларын ханшийн жилийн эхний болон сүүлийн хагасын харьцуулсан харьцуулалт:

он	Эхний хагас	Сүүлийн хагас	өөрчлөлт
2004	1193	1221	+28 төгрөг
2005	1172	1165	-7 төгрөг
2006	1163	1169	+6 төгрөг
2007	1158	1267	+109 төгрөг
2008	1495	1442	-53 төгрөг
2009	1368	1256	+112 төгрөг
2010	1258	1245	-13 төгрөг
2011	1245	1320	+75 төгрөг

(Монголбанкны статистикийн бюллетень, 2011 он)

2007,2008 оныг хямралын үе, 2009 оныг хэт халалтын үе гэж тооцооноос хасвал ер нь ам долларын ханш жилийн сүүлийн хагаст бага зэрэг чангардаг гэж дүгнэж болж байна. Хямрал буюу хөрвөх чадварын дутагдал болон хэт мөнгөний нийлүүлэлт хийгдсэн нөхцөлд ханш нэмэх/хасах 100 төгрөгөөс дээш хэлбэлздэг гэвэл энэ оны 1320 хүрээд байгаад улирлын нөлөөлөл гэхээс илүү хямрал нөлөөлж байна гэж харж болж байна.

3 дахь таамаглалын хувьд 2008 оны хямралын үед дотоодын банкууд дээр энэ төрлийн хадгаламжийн валют хоорондын шилжилт хөдөлгөөн ажиглагдаж байсан  ба энэ оны 10-р сар болон 2010 оны хооронд банкны системийн хувьд Монголбанкны системийн нэгтгэлээс харахад энэ он гараад төгрөгийн хадгаламжийн өсөлт ам долларын хадгаламжийн өсөлтөөс дунджаар 4 дахин илүү байгаа нь ам долларын ханшинд нөлөөлсөн гэж үзэх үндэслэл багатай болгож байна.

Банкуудын төгрөг болон валютын хадгаламжийн өөрчлөлт

д/д	2010.12.31		2011.10.31
	төгрөг	ам доллар	төгрөг	ам доллар
Хугацаагүй хадгаламж	627 тэрбум	273 сая	860 тэрбум	275 сая
			+233 тэрбум	+2 сая
Хугацаатай хадгаламж	1310 тэрбум	473,3 сая	1898 тэрбум	620 сая
			+588 тэрбум	+146,7сая

Иймд ам долларын ханш чангарч байгаа нь урсгал тэнцлийн алдагдал өөрөөр хэлбэл гол худалдааны түнш орны инфляцийн түвшин өсөж байгаа нь импортын барааны үнийг өсгөж нэмэлт ам долларын эрэлтийг бий болгож байна гэж дүгнэж болж байна. Хятад улс оны хагасаас эхлэн мөнгөний хатуу бодлого баримталж бодлогын хүүгээ 3 –н удаа өсгөсөн ч энэ нь дотоод зах зээлдээ эерэг нөлөө үзүүлэхээс бус, манай талд нийлүүлэлтийн тасалдлыг үүсгэх буюу манай улсын худалдан авдаг барааны хомсдол үүсгэж улмаар үнэ нэмэгдэх л нөхцөлийг бүрдүүлж өгч байна. Тэгэхээр энэ төрлийн нөлөөлөл нь ам долларын ханшд цаашдаа ч нөлөөлж чангарах үндэслэл болох магадлалтай.

Нөгөө талдаа, нэгэнт Европын өрийн хямрал дэлхийн хэмжээний хямрал болох нь гарцаагүй болсон энэ үед Хятад улс аж үйлдвэрийн хэрэглээгээ бууруулж хэмнэлтийн горимд орж эдийн засгийн хэт тэлэлттэйгээ тэмцэнэ. Ингэснээр манай гол нэрийн экспортын барааны эрэлт буурах, хямралтай холбоотойгоор гадны шууд хөрөнгө оруулалт зогсонги болсон нөхцөлд валютын орох урсгал тасалдаж ханшийг дотор зах зээд чангаруулах ч дүр зураг харагдаж болно.

Гэвч энэ бол хямралын бэлтгэлгүй 2008 он биш, Монгол улсын гадаад валютын нөөц 3 тэрбум ам доллар давсан байгаа нь төгрөгийн ханшны тогтвортой байдал алдагдахаас сэргийлэх дэр болж өгнө. Цаашид ханш өмнөх хямралтай жилийн өөрчлөлтөөс харахад 25-35 төгрөг суларч 1345-1355 хүрэх боломж бас байж болох юм.

Germany is not exluded off pressure

           Олон улсын валютын сангаас зарласан түр зурын хөрвөх чадварын асуудал бүхий гишүүдэд туслах зээлийн хөтөлбөр нь еврогийн ханшийг түр хугацаанд дэмжсэн ч тогтвортой дэмжлэг болсонгүй. Гишүүн орнуудын санхүүгийн оролцоо хувийг 5 дахин нэмэгдүүлсэн дүнгээр зээл олгоно гэсэн боловч энэ нь зөвхөн өрийн хэмжээ нь жижиг улсуудын хувьд чухал болохоос Итали, Испани зэрэг улсуудад бодитой дэмжлэг болохгүй ээ. Жишээ нь: Итали улсын хувьд ОУВС-д жил тутам 12 тэрбум еврогийн татаас төлдөг тул нийт 60 тэрбум еврогийн зээл авах боломж бүрдэнэ гэвч зөвхөн ойрын 6-н сарын хугацаанд 350 тэрбум еврогийн Италийн засгийн газрын бонд хугацаа нь дуусаж байгаатай харьцуулахад юу ч биш болж байна.
           Зах зээлд оролцогчид Европын өрийн хямрал улам даймжирна...энэ хямрал Герман улсыг ч тойрохгүй гэж хүлээж байгаа нь өчигдөр явагдсан Германийн засгийн газрын бондын арилжаа хүссэн хэмжээ болох 6 тэрбум еврогийн бондын 30 хувийг борлуулж чадахгүй үлдснээр илэрч байна. Мөн олон улсын своп деривативын холбооны бүртгэлээр еврогийн эсрэг богино позицийн тоо хэмжээ түүхэн дээд хэмжээндээ хүрээд байгаа нь зах зээлд оролцогчдийн бооцоог харж болох юм. Итали, Испани бондын хүүгийн түвшин Грекийн адил хугацааны бондын хүүгийн түвшнөөс давж гарч аюул дагуулах 7 хувьд маш ойрхон байна.
          Дээрхи нөхцөл байдлууд нь бүхий л боломжит ирээдүй бүхий хувилбаруудын эсрэг саналтай байсан Герман улсын байр суурийг өөрчлөх нь гарцаагүй болж ирлээ. Хэрэв Герман улс евро бонд гаргах, Европын Төв банкны идэвхтэй оролцоог дэмжиж өгвөл зах зээл дээр өөр дүр зураг харагдах нь тодорхой. Өнөөгийн байдлаар Европ дундаа safe haven  болж байсан Германий бонд борлогдохгүй хүү нь өсөх магадлалтай болж ирсэн нь эдийн засгийн хувьд уналттай байгаа ч Их Британи засгийн газрын бонд, фунт semi-haven статус хүртэх нөхцөл болж өгч байна. Swiss franc дээр cap тавигдсан, иены хувьд интервенцийн заналхийлэл дор байгаа нь уламжлалт бус фунт safe haven болгож байна.

Fed's message to market is confusing......

         Fed буюу АНУ-н Холбооны Нөөцийн Системийн 11-р сарын Мөнгөний бодлогын хорооны хурлын протокол өчигдөр хэвлэгдэн гарсан нь өчигдрийн байдлаар хамгийн ач холбогдол бүхий макро мэдээ байлаа. Зах зээлд оролцогчид хурлын протоколоос хүлээж хайж буй зүйл нь мэдээж QE3 буюу зах зээл дээрх АНУ-н засгийн газрын бонд, моргейж барьцаалсан бондыг эргүүлэн татах замаар мөнгөний нийлүүлэлтийг нэмэгдүүлэх мөнгөний тэлэх бодлого хэзээ эхлэх талаархи мэдээлэл байлаа. Гэвч, протоколд энэ талаар тодорхой дурьдаагүй зөвхөн шаардлагатай нөхцөлд QE3-г эхлэж болно гэсэн байсан нь хөрөнгө оруулагчдыг safe heaven  буюу долларт хөрөнгө байршуулах нөхцөл болж өглөө.
         Мөн мөнгөний бодлого боловсруулагчдын дунд эдийн засгийн ирээдүйн талаар зөрөөтэй хүлээлт, бодлогын шийдэл байгаа нь ирээдүйд QE3 хэрэгжүүлэх магадлалыг бууруулж байна. Бодлого боловсруулагчид хувьд үндсэн 3-н төрлийн зөрөөтэй санал дээр мэтгэлцэж байна. Үүнд:

• Зарим хэсэг нь АНУ-н эдийн засагт хөрвөх чадварыг нэмэгдүүлэх шаардлага байхгүй цаашдын зөөлөн мөнгөний бодлого нь зөвхөн инфляцийн түвшинг нэмэгдүүлнэ гэж үзээд бодлогын хүүг нэмэгдүүлэх, нэмэж эдийн засагт мөнгө хэвлэж нийлүүлэхийн эсрэг саналтай байна.
• Нөгөө хэсэг нь гадаад хүчин зүйлстэй холбоотойгоор АНУ-н эдийн засгийн өсөлт буурна. Иймд үндсэн бодлогын хүүг энэ хэвээр нь хадгалах, цаашид шаардлагатай үед QE3 бодлогыг эхлүүлэх хэрэгтэй гэж үзэж байна.
• 3 дахь хэсэг нь үндсэн бодлогын хүүг тодорхой эдийн засгийн үзүүлэлттэй бүүр тодорхой хэлбэл инфляцийн түвшин, ажилгүйдлийн түвшинтэй уяаж тогтоох хэрэгтэй гэж үзэж байна.

         АНУ-н ДНБ-ний 3-р улирлын өсөлт хэдийгээр анх тооцогдсон 2,5 хувиас буурч 2 хувь гарсан ч түүн доторхи гол бүтцүүд болох хувийн хэрэглээ тогтвортой байгаа цаашдаа шинэ жилийн баяр амралтын үе ирж буй нь хувийн хэрэглээг нэмэгдүүлж retail sales нэмэгднэ мөн 10-р сард ажилгүйдлийн түвшин буурч 9,1 хувь гарсан зэрэг эерэг өөрчлөлтүүд нь энэ оны 4-р улиралд АНУ-н эдийн засаг өснө гэсэн хүлээлтийг үүсгэж байна. Мэдээж эдийн засаг өсөж буй нөхцөлд QE3-н талаар ярих ч хэрэггүй болох ба доллар бүхий л risky asset-н эсрэг чангарах нь гарцаагүй юм. Гэвч нөгөө талдаа Европын өрийн хямрал даймжирч, Хятад улс юаны ханшийг зохиомлоор сул хадгалах нөхцөлд 2008 оноос хойш дэлхийн эдийн засагт үүсээд буй хямрал улам хөгжих ба энэ нь АНУ-н эдийн засагт нөлөөлөх нь гарцаагүй юм. Энэ хувилбар нь бодлого боловсруулагчдад эдийн засгийг дэмжих мөнгөний бодлого хэрэгжүүлэх л арга зам үлдээнэ.
         Хамгийн ойрын ирээдүй буюу 12-р сард ХНС-н хурал товлогдсон байгаа ба энэ хурлаар 1-рт эдийн засаг тэгтлээ муудаагүй, 2-рт өмнөх QE1,2 тэгтлээ амжилттай хэрэгжиж зорьсон үр дүнд хүрээгүй, 3-рт ХНС-н мөнгөний тэлэх бодлого нь зөвхөн хөрөнгийн зах зээлийг хямрах үед баячуудыг дэмжиж хэрэгждэг гэсэн шүүмжлэлд өртөж байгаа учир Fed  QE3 эхлүүлэх нь маш бага магадлалтай болгож байна.
         Гэвч хямралын энэ нөхцөлд хөрөнгө оруулагчид ХНС-н зүгээс ямар нэгэн үйлдэл хүлээж байгаа учир ХНС-н мөнгөний бодлогын хорооны хурлаас 3 дахь хувилбар суурь хүүг инфляци болон ажилгүйдлийн түвшинтэй уяаж тогтоох шийдвэр гаргах хүлээлт байна. Нөгөө талдаа Бернанке өөрөө 1929 оны Stock Market Crash-г судлаж докторын зэрэг хамгаалсан технократ буюу улс төрч биш судлаач учраас хямралын нөхцөлд арга хэмжээ авахгүй удах нь хүлээх хохирлыг нэмэгдүүлдэг гэж мэдэх хүн тул гэнэтийн шийдвэр гаргах магадлал ч байна. 

Еврогийн хувь заяа улам бүрхэг боллоо...

Еврогийн ханш өнгөрсөн арилжааны долоо хоногт сүүлийн 1 сарын хугацааны хамгийн доод ханш болох 1,3460 хүрлээ. Гол шалтгаан нь мэдээж Грек болон Италийн өрийн асуудал боловч.... цаад сүүдэр нь Европын холбооны гол улсууд, удирдлагын зүгээс тивийн өрийн асуудлыг шийдвэрлэх шийдлийн хувьд нэгдсэн тохиролцонд хүрэхгүй, цаг алдаж ямар нэгэн гайхамшиг хүлээж цаг авах үйлдэл хийж байгаа болж байна.
Өнгөрсөн долоо хоногт асуудлыг шийдвэрлэх боломжит хувилбар болох Олон улсын валютын сангаар дамжуулан Европын төв банк өрийн асуудал бүхий улсуудад зээл өгөх  яригдсан ч гол хэрэгжүүлэх санхүүгийн институт болох Европын төв банк болон Герман улсын шахалтаар аврах төлөвлөгөөнд багтсангүй. Силвио Берлосконий огцорохын өмнө еврогийн гол асуудал нь бүх улсын мөнгөн тэмдэгтэд байдаг боловч еврод байхгүй байгаа түүнийг хамгаалагч Төв банк ... гэж мэдэгдсэн нь үнэн боллоо. Европын төв банк Итали болон Испани улсуудын засгийн газрын бондыг зайлшгүй санхүүгийн тусламж хүсэх түвшин болох 7 хувиас давуулахгүй тулд зах зээл дээрээс худалдаж авч байгаа ч үүнийг Европын Төв банкны удирдлагад гол байр суурь бүхий Герман мөн л эсэргүйцэж байгаа нь цаашдаа евро болон холбооны улсуудын хувь заяаг бүрхэг болгож байна.
Европын төв банкны баланс дээрхи муу активыг нэмэгдүүлэхгүй, аврах сан дахь өөрийн оролцоог хязгаарласан мөн банкны системийн хувьд европын холбоо задрах нөхцөлөөр нөөц төлөвлөгөө бэлдсэн зэргээс харвал Герман улс Европын холбоо задрана гэсэн хүлээлттэй байна. Европын холбоо задарсан нөхцөлд Германд ашиггүй хэд хэдэн нөхцөл бүрдэх  боловч ингэж аврах ажиллагаанд бага хутгалдснаар хямралд Герман улс өртөхгүй, өртсөн ч хөнгөн тусах нөхцөл бүрдэнэ. Нөгөө талдаа Германий зүгээс Европын холбооны бүтцийг өөрчлөн хэл яриа, үндэс гарал ойролцоо эдийн засгийн хувьд хүчтэй хойд Европын холбоог харж байж бас магадгүй. Энэ нөхцөлд ирээдүйн еврогийн ханш нилээн чанга байх хүлээлт үүснэ.
Мэдээж дээрхи асуудлууд нь урт хугацаанд гарч ирэх хувилбарууд ба яг өнөөгийн байдлаар Европын холбоо, Германийн зүгээс ч өрийн асуудал бүхий улсуудад хэт улайран туслалгүй аль болох зах зээлийг тайвшруулсан арга хэмжээнүүдийг авч хэрэгжүүлж байна. Өөрөөр хэлбэл тэд БРИКС ч юм уу, эсвэл Ази болон Хойд Америкийн зах зээл сэргээж энэ нь Еврогийн бүсэд сайнаар тусаж аз гийнэ гэсэн бооцоо тавьж байна.
Иймд евро урт хугацаанд сул, богино хугацаанд зарим нэг зах зээлийг тайвшруулсан арга хэмжээтэй уялдан коррекц хийгдэж байх дүр зурагтай байна.